Oorlog
Oorlog is de hevige strijd tussen twee of meer volkeren, staten[1] of bevolkingsroepen binnen een staat (= burgeroorlog). Al duizenden jaren wordt de wereld geplaagd door oorlogen. De eerste door de Bijbel vermelde oorlog is de strafexpeditie van de Elamitische koning Kedorlaomer in het Nabije Oosten ten tijde van Abram (Gen. 14), in het tweede millennium vóór Chr. De allerlaatste oorlog in de wereldgeschiedenis wordt door de Bijbel voorzegd.
Een oorlog is een bijzonder conflict, dat zich onderscheidt door de militaire middelen die worden ingezet en de gevolgen van het conflict voor mensen, zoals aantallen doden en vluchtelingenstromen[2]. In 2013 waren alle oorlogen interne conflicten.
Men spreekt van 'aanvallende oorlog', 'verdedigende oorlog', 'rechtvaardige oorlog', 'oorlog ter zee', 'oorlog te land', 'schaduwoorlog', enz.
Met de vernietigingskracht van het huidige internationale wapenarsenaal kunnen moderne oorlogen in korte tijd grote aantallen slachtoffers eisen, ja, zelfs "zou een grote oorlog makkelijk kunnen leiden tot het einde van de mensheid"[3]. Vergelijk:
Mr 13:20 En als de Heer die dagen niet had verkort, zou geen vlees behouden worden, maar ter wille van de uitverkorenen die Hij heeft uitverkoren, heeft Hij die dagen verkort. (TELOS)
In de strijd om grondstoffen en het geluk der volkeren is er veel rivaliteit en uitbuiting, wat stof tot conflict en oorlog geeft.
Proxy-oorlog. Dit is een oorlog in een land, waarin andere staten een strijd om invloed en macht uitvechten. De uitheemse partijen hebben verschillende belangen. De terreurorganisaties Hezbollah in Libanon en Islamitische Jihad in de Gazastrook zijn proxies van Iran (anno 2020): pionnen, bondgenoten van Iran op de grens met Israël, die evenals Iran gezworen vijanden zijn van de Joodse staat. In Syrië woedt (anno 2018) een dergelijke proxy-oorlog. In Jemen woedt sinds 2015 een dergelijke oorlog (anno 2020).
Hybride oorlog. Een hybride oorlogvoering is:
- een verhulde wijze van oorlogvoering,
- met inzet van reguliere en irreguliere strijdkrachten en -middelen.
- met de bedoeling een land politiek, maatschappelijk en/of economisch te verzwakken, instabiel te maken
- en daarbij een oorlogsverklaring te ontlopen.
In een hybride oorlogvoering kunnen middelen worden gebruikt als: sabotage, cyberaanvallen, desinformatie, propaganda, beïnvloeding van verkiezingen, aanwakkeren van onlusten, steunen van opstandelingen.
Doelstelling en succes. De politieke leider(s) van een land bepaalt (bepalen) de doelstelling van de oorlog, bijvoorbeeld de ontwapening van een buurland, de verovering van een buurland, de verandering van het regime in een buurland. De politieke doelstelling wordt vertaald in militaire doelstellingen.
Men kan militaire doelstellingen naar hun niveau (van hoog naar laag) onderscheiden in strategische, tactische en operationele doelstellingen.[4] Tactische successen (behalen van tactische doelstellingen) zeggen niets over strategische successen. Men kan tactische successen boeken en desondanks de oorlog verliezen. Een strategisch succes sluit tactische mislukkingen niet uit.
Oorlogen in het verleden
Al duizenden jaren wordt, als gevolg van de zondeval van onze oerouders, de wereld geplaagd door oorlogen. De eerste door de Bijbel vermelde oorlog is de strafexpeditie van de Elamitische koning Kedorlaomer in het Nabije Oosten ten tijde van Abram (Gen. 14), in het tweede millennium vóór Chr. In de 15e (of 13e) eeuw v.Chr. voert Israël onder leiding Jozua oorlog tegen stadskoninkrijken in Kanaän. Jericho, Ai en andere steden worden ingenomen.
In de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) vonden meer dan 9 miljoen mensen de dood, militairen en burgers.
In de Tweede Wereldoorlog (1939-1945), begonnen door Nazi-Duitsland onder leiding van Adolf Hitler, kwamen tussen de 50 en 70 miljoen mensen om. Ongeveer twee derde van alle doden waren burger. Van deze burgers zijn naar schatting meer dan elf miljoen uit minderheden stelselmatig vervolgd en vermoord. Voor de gebiedsuitbreiding en -inkrimping van het Duitse Rijk, zie animatie (aug. 1939 - juni 1945).
De burgeroorlog tussen Noord- en Zuid-Soedan (1954-2005) heeft aan 2,5 miljoen mensen het leven gekost.
In de oorlog tussen Irak en Iran (1980-1988) hebben waarschijnlijk circa 1,6 miljoen mensen het leven verloren.
"De burgeroorlog in Congo heeft tussen 1998 en 2004 aan bijna vier miljoen mensen het leven gekost, en is daarmee de dodelijkste hedendaagse oorlog. Dat meldt het vooraanstaande Britse medische magazine The Lancet. De International Rescue Committee heeft berekend dat er nog altijd 31.000 doden per maand vallen. De meeste mensen sterven door slechte hygiene, gebrek aan medische voorzieningen en voedseltekort. De onderzoekers dringen aan op snelle humanitaire hulp, maar de VN liet eerder weten dat de situatie in het gebied nog te gevaarlijk is. Hoewel de oorlog in 2002 officieel ten einde kwam, voeren onder anderen rebellen uit Uganda nog regelmatig aanvallen uit." (Radio Nederland Wereldomroep, 5 januari 2006)
In 2012 telden wetenschappers van het Heidelbergse Instituut voor Internationaal Conflictonderzoek (HIIK) 18 conflicten die ze als oorlog bestempelden.
In 2013 waren er 20 oorlogen[5], alle interne conflicten. Er waren interne oorlogen in Syrië en Afghanistan, Irak, Mali en de Centraal-Afrikaanse Republiek. Syrië had de meeste slachtoffers te betreuren. Meer dan de helft (11) van de oorlogen speelde in Afrika beneden de Sahara. Alleen al in Sudan en Zuid-Sudan waren er vijf oorlogen.
Oorlog en religie
Van de oorlogen die in het verleden zijn gevoerd waren 2 tot 4 procent religieus geïnspireerd[6]. In de 20e eeuw zijn grote slachtingen aangericht door atheïstische leiders.
Gods rol in een oorlog
God kan in een oorlog leiding geven en helpen. Het Oude Testament bevat verscheidene oorlogen waarin God duidelijk helpt. Hij stortte Farao en zijn ruiters, die het weggetrokken volk Israël achtervolgden, in de Schelfzee. Hij schonk Israël in de woestijn de overwinning over de Amalekieten.
Hij hielp de tweeëneenhalve stammen (Ruben, Gad, Manasse) in de strijd.
1 Kronieken 5:19 Zij voerden oorlog tegen de Hagrieten en tegen Jetur, Nafis en Nodab. 1 Kronieken 5:20 Maar zij werden in de strijd tegen hen geholpen: de Hagrieten, en allen die met hen waren, werden in hun hand gegeven. Want in de strijd riepen zij tot God en Hij liet Zich door hen verbidden, want zij vertrouwden op Hem. (...) 1 Kronieken 5:22 Want er waren veel slachtoffers gevallen, omdat de strijd van God was; en zij gingen daar in hun plaats wonen, tot aan de ballingschap. (HSV)
Hij hielp Gideon en zijn mannen in de strijd tegen de Midianieten. God gaf hem aanwijzingen voor de strijd.
Een engel van God doodde 185.000 soldaten van het Assyrische leger dat Jeruzalem belegerd had ten tijde van koning Hizkia.
God hielp koning Josafat van Juda op diens hulpgeroep te Ramoth in Gilead in de strijd tegen de Syriërs.
2Kr 18:31 Het geschiedde dan, als de oversten der wagenen Josafat zagen, dat zij zeiden: Die is de koning van Israël; en zij togen rondom hem, om te strijden; maar Josafat riep, en de HEERE hielp hem, en God wendde hen van hem af. 2Kr 18:32 Want het geschiedde, als de oversten der wagenen zagen, dat het de koning van Israël niet was, dat zij van achter hem afkeerden. (SV)
Later kreeg Josafat aanwijzingen met het oog op de verenigde legers van de Ammonieten, Moabieten en Edomieten, die tegen Juda ten strijde kwamen (2 Kron. 20:1v, 10).
2Kr 20:16 Trekt morgen tot hen af; ziet, zij komen op bij den opgang van Ziz; en gij zult hen vinden in het einde des dals, voor aan de woestijn van Jeruel. 2Kr 20:17 Gij zult in dezen [strijd] niet te strijden hebben; stelt uzelven, staat en ziet het heil des HEEREN met u, o Juda en Jeruzalem! Vreest niet, en ontzet u niet, gaat morgen uit, hun tegen, want de HEERE zal met u wezen. (SV)
Het leger van het tweestammenrijk hoefde niet te strijden, daar God de nederlaag van de vijanden bewerkte door aanvallers uit Seïr en door onderlinge gevechten.
2Kr 20:22 Zodra zij jubelend hun lofzang aanhieven, zorgde de HEER ervoor dat de Ammonieten en Moabieten en de bewoners van het Seïrgebergte, die Juda wilden aanvallen, vanuit verdekte stellingen werden belaagd, en zo werden ze verslagen. 2Kr 20:23 De Ammonieten en Moabieten raakten slaags met de bewoners van het Seïrgebergte en doodden hen tot de laatste man. En nadat ze met de bewoners van Seïr hadden afgerekend, stortten ze zich op elkaar. (NBV2004)
God en de middelen. Menselijke hulpmiddelen bepalen niet de overwinning, de overwinning is van God. Wat Hij bewerkt of toelaat, dat is doorslaggevend.
Spr 21:31 Een paard wordt gereedgemaakt voor de dag van de strijd, maar de overwinning is van de HEERE. (HSV)
De bewezen hulp van Israëls God boezemde de omliggende koninkrijken vrees in.
2Kr 20:29 En er werd een verschrikking Gods over alle koninkrijken dier landen, als zij hoorden, dat de HEERE tegen de vijanden van Israël gestreden had. 2Kr 20:30 Alzo was het koninkrijk van Josafat stil; en zijn God gaf hem rust rondom henen. (SV)
God kan zelfs heidense legermachten verzamelen en leiden tot de oorlog.
Jesaja 13:4 Hoor, rumoer op de bergen, als van veel volk. Hoor, gedruis van koninkrijken, van verzamelde heidenvolken; de HEERE van de legermachten monstert de krijgsmacht. Jesaja 13:5 Zij komen eraan, uit een ver land, van het einde van de hemel: de HEERE en de instrumenten van Zijn gramschap, om heel het land te gronde te richten. (HSV)
Internationaal recht
Het internationale recht verbiedt het gebruik van geweld tussen twee staten. Op deze regel kent het handvest van de Verenigde Naties echter twee uitzonderingen:
- zelfverdediging en
- militaire maatregelen goedgekeurd door de VN-Veiligheidsraad om “de internationale vrede en veiligheid te herstellen.”
Zelfverdediging kan ook preventieve maatregelen omvatten, zoals die Israël nam tijdens de Zesdaagse Oorlog van 1967[7].
Daarnaast schijnt een andere uitzondering gerechtvaardigd: humanitaire interventie. De onderliggende gedachte is dat de internationale gemeenschap de plicht heeft om burgers te beschermen wanneer zij in hun land zwaar te lijden hebben van de overheid[7]. Een voorbeeld is het NAVO-bombardement van Kosovo in 1999.
Toekomst
Toekomstige oorlogen
Tot het einde, d.w.z. tot de verschijning van Christus in deze wereld, zullen er oorlogen zijn.
Mt 24:3 Toen Hij nu op de Olijfberg zat, kwamen de discipelen afzonderlijk naar Hem toe en zeiden: Zeg ons, wanneer zullen deze dingen zijn, en wat is het teken van uw komst en van de voleinding van de eeuw? Mt 24:4 En Jezus antwoordde en zei tot hen: Kijkt u uit dat niemand u misleidt. Mt 24:5 Want velen zullen komen onder mijn naam en zeggen: Ik ben de Christus, en zij zullen velen misleiden. Mt 24:6 En u zult horen van oorlogen en geruchten van oorlogen; let op, wordt niet verschrikt, want dit alles moet gebeuren, maar het is nog niet het einde; Mt 24:7 want volk zal opstaan tegen volk en koninkrijk tegen koninkrijk, en er zullen hongersnoden en aardbevingen zijn in verschillende plaatsen. Mt 24:8 Dit alles is echter het begin van de weeen. (TELOS)
Het woord 'oorlog' komt in het Nieuwe Testament het vaakst voor in het laatste Bijbelboek, Openbaring. Het 13x voor in het gedeelte vanaf hoofdstuk 6, wanneer God het aardrijk gaat oordelen vóórdat het vrederijk van Christus aanbreekt.
Tweede zegel. Het tweede zegel dat in Openbaring 6 verbroken wordt, luidt oorlog in.
Opb 6:3 En toen het Lam het tweede zegel opende, hoorde ik het tweede levende wezen zeggen: Kom! Opb 6:4 En een ander paard, vuurrood, trok uit; en hem die erop zat werd gegeven de vrede van de aarde weg te nemen en te maken dat zij elkaar zouden slachten, en hem werd een groot zwaard gegeven. (TELOS)
Vierde zegel. Verbreking van het vierde zegel brengt ook oorlog.
Opb 6:7 En toen Het het vierde zegel geopend had, hoorde ik een stem van het vierde dier, die zeide: Kom en zie! Opb 6:8 En ik zag, en ziet, een vaal paard, en die daarop zat, zijn naam was de dood; en de hel volgde hem na. En hun werd macht gegeven om te doden tot het vierde [deel] der aarde, met zwaard, en met honger, en met den dood, en door de wilde beesten der aarde. (TELOS)
Oorlog in de hemel. In de tijd dat Gods oordelen over de wereld gaan, breekt er ook een oorlog in de hemel los.
Opb 12:7 En er kwam oorlog in de hemel: Michael en zijn engelen voerden oorlog tegen de draak, en de draak voerde oorlog en zijn engelen; Opb 12:8 en hij was niet sterk genoeg, en hun plaats werd in de hemel niet meer gevonden. Opb 12:9 En de grote draak werd neergeworpen, de oude slang, die genoemd wordt duivel en de satan, die het hele aardrijk misleidt; hij werd neergeworpen op de aarde en zijn engelen werden met hem neergeworpen. (TELOS)
Oorlog tegen de heiligen. Het Beest zal oorlog voeren tegen de twee getuigen en hen overwinnen en doden.
Opb 11:7 En wanneer zij hun getuigenis voleindigd zullen hebben, zal het beest dat uit de afgrond opstijgt, oorlog met hen voeren en hen overwinnen en hen doden. (Telos)
De Draak zal oorlog voeren tegen de heiligen van Israël.
Opb 12:17 En de draak werd toornig op de vrouw en hij ging weg om oorlog te voeren tegen de overigen van haar nageslacht, hen die de geboden van God bewaren en het getuigenis van Jezus hebben; (12-18) en hij ging op het zand van de zee staan. (Telos)
Het Beest, het werktuig van de Draak, zal bekend staan om zijn onoverwinnelijkheid, zijn oppermacht.
Opb 13:4 En zij aanbaden de draak, omdat hij het gezag aan het beest had gegeven, en zij aanbaden het beest en zeiden: Wie is aan het beest gelijk, en wie kan er oorlog tegen voeren? (Telos)
Het Beest zal oorlog voeren tegen de heiligen en hen overwinnen.
Opb 13:7 En hem werd gegeven oorlog te voeren tegen de heiligen en hen te overwinnen; en hem werd gezag gegeven over elk geslacht en volk en taal en natie. (Telos)
Verzameling te Armageddon, ten oorlog. Demonen zullen een internationale troepenmacht verzamelen in de vlakte van Megiddo.
Opb 16:14 want het zijn geesten van demonen die tekenen doen en die uitgaan naar de koningen van het hele aardrijk, om hen te verzamelen tot de oorlog van de grote dag van God de Almachtige. (Telos
De Heer Jezus komt met de hemelse legerscharen om oorlog te voeren. "Hij oordeelt en voert oorlog in gerechtigheid." (Opb. 19:11)
Opb 19:11 En ik zag de hemel geopend, en zie, een wit paard, en Hij die daarop zit, heet Getrouw en Waarachtig, en Hij oordeelt en voert oorlog in gerechtigheid. Opb 19:12 En zijn ogen zijn als een vuurvlam en op zijn hoofd zijn vele diademen en Hij heeft een geschreven naam, die niemand kent dan Hijzelf. Opb 19:13 En Hij is bekleed met een in bloed gedoopt kleed, en zijn naam wordt genoemd: het Woord van God. Opb 19:14 En de legers die in de hemel zijn, volgden Hem op witte paarden, bekleed met wit, rein, fijn linnen. Opb 19:15 En uit zijn mond komt een scherp zwaard, opdat Hij daarmee de naties slaat. En Hij zal hen hoeden met een ijzeren staf en Hij treedt de wijnpersbak van de wijn van de grimmigheid van de toorn van God de Almachtige. (...) Opb 19:19 En ik zag het beest en de koningen van de aarde en hun legers verzameld om oorlog te voeren tegen Hem die op het paard zat en tegen zijn leger. (TELOS)
Opb 17:14 Dezen zullen oorlog voeren tegen het Lam, en het Lam zal hen overwinnen-want Hij is Heer van de heren en Koning van de koningen-en zij die met Hem zijn, geroepenen en uitverkorenen en getrouwen. (Telos)
Einde van de oorlogen
God maakt een einde aan menselijke oorlogvoering. Uit de Bijbel weten we dat God de oorlogen zal doen ophouden.
Ps 46:6 De heidenen raasden, de koninkrijken bewogen zich; Hij verhief Zijn stem, de aarde versmolt. Ps 46:7 De HEERE der heirscharen is met ons; de God van Jakob is ons een Hoog Vertrek. Sela. Ps 46:8 Komt, aanschouwt de daden des HEEREN, Die verwoestingen op aarde aanricht. Ps 46:9 Die de oorlogen doet ophouden tot aan het einde der aarde, den boog verbreekt, en de spies aan twee slaat, de wagenen met vuur verbrandt. Ps 46:10 Laat af, en weet, dat Ik God ben; Ik zal verhoogd worden onder de heidenen, Ik zal verhoogd worden op de aarde.
Dat oorlogen houden op als God heeft rechtgesproken tussen de volken.
Hos 2:18 (2-17) En Ik zal te dien dage een verbond voor hen maken met het wild gedierte des velds, en met het gevogelte des hemels, en het kruipend gedierte des aardbodems; en Ik zal den boog, en het zwaard, en den krijg van de aarde verbreken, en zal hen in zekerheid doen nederliggen. (SV)
Zac 9:10 En Ik zal de wagens uit Efraïm uitroeien, en de paarden uit Jeruzalem; ook zal de strijdboog uitgeroeid worden, en Hij zal den heidenen vrede spreken; en Zijn heerschappij zal zijn van zee tot aan zee, en van de rivier tot aan de einden der aarde. (SV)
"De mensheid moet een einde maken aan oorlog, of oorlog zal een einde maken aan de mensheid," aldus John F. Kennedy (1917-1963). Kennedy zal geen gelijk krijgen: de mensheid maakt geen einde aan de oorlog en de oorlog zal geen einde maken aan de mensheid. Het is God die de oorlogen doet ophouden.
Omzetting van wapentuig. Men zal het wapentuig omsmeden tot werktuigen zoals ploegscharen en snoeimessen.
Mic 4:3 Hij zal oordelen tussen vele volken en machtige heidenvolken vonnissen, tot ver weg. Zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een [ander] volk het zwaard opheffen. Oorlog [voeren] zullen zij niet meer leren. (HSV)
Jes 2:4 Hij zal oordelen tussen de heidenvolken en veel volken vonnissen. En zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een [ander] volk het zwaard opheffen. Oorlog [voeren] zullen zij niet meer leren. (HSV)
De Verenigde Naties (VN) is een internationale organisatie die in het leven is geroepen om oorlogen te voorkomen en vrede te bewaren. Tegenover het hoofdkwartier van de VN ligt een klein openbaar gemeentelijk park, dat in 1985 werd ingewijd als het eerste Vredespark van de stad. In een hoek van het park is een granieten trap die werd gebouwd en ingewijd in 1948 tijdens de bouw van het VN-hoofdkwartier. De trap loopt langs een wand, de zogenaamde 'Jesaja-muur', waar een tekst uit Jes. 2:4 op staat: "Zij zullen hun zwaarden slaan tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een [ander] volk [het] zwaard opheffen. Noch zullen zij meer oorlog leren." [8] In 1975 werd onder het laatste woord de naam 'Isaiah' (Engels voor 'Jesaja') gezet.
Op 4 december 1959 schonk de Sovjet-Unie aan de Verenigde Naties een 9 meter hoog bronzen beeld van een man met een hamer in de ene hand en een zwaard, dat hij tot een ploegschaar smeedt, in de andere. Op de sokkel staat de tekst "We shall beat our swords into plowshares" ("Wij zullen onze zwaarden tot ploegscharen slaan")[9]. Het standbeeld staat in de tuin van het gebouw de Verenigde Naties in New York. Het [10] symboliseert de wens om de oorlog te beëindigen en de vernietigingswapens om te zetten in werktuigen voor het welzijn van de hele mensheid.[11]
Oorlogvoering wordt niet meer geleerd. Merk op dat niet alleen de oorlogen zullen ophouden, de mensen zullen de oorlog niet meer leren. Er zullen geen militaire academies meer zijn.
Mic 4:3 Hij zal oordelen tussen vele volken en machtige heidenvolken vonnissen, tot ver weg. Zij zullen hun zwaarden omsmeden tot ploegscharen en hun speren tot snoeimessen. Geen volk zal tegen een [ander] volk het zwaard opheffen. Oorlog [voeren] zullen zij niet meer leren. (HSV)
Jes 2:4 En Hij zal richten tussen volk en volk en rechtspreken over machtige natien. Dan zullen zij hun zwaarden tot ploegscharen omsmeden en hun speren tot snoeimessen; geen volk zal tegen een ander volk het zwaard opheffen, en zij zullen de oorlog niet meer leren. (NBG51)
Laatste oorlog
De allerlaatste oorlog zal plaatsvinden wanneer het Duizendjarig vrederijk voleindigd is en de satan zal zijn losgelaten. Hij zal de naties uit alle windstreken ten oorlog doen optrekken tegen de heiligen en Jeruzalem.
Opb 20:7 En wanneer de duizend jaren voleindigd zijn, zal de satan uit zijn gevangenis worden losgelaten, Opb 20:8 en hij zal uitgaan om de naties te misleiden die aan de vier hoeken van de aarde zijn, Gog en Magog, om hen tot de oorlog te verzamelen, en hun getal is als het zand van de zee. Opb 20:9 En zij kwamen op over de breedte van de aarde en omsingelden de legerplaats van de heiligen en de geliefde stad; en er daalde vuur neer van God uit de hemel en verteerde hen. Opb 20:10 En de duivel die hen misleidde, werd geworpen in de poel van vuur en zwavel waar zowel het beest als de valse profeet zijn, en zij zullen dag en nacht gepijnigd worden tot in alle eeuwigheid. (TELOS)
Zie ook
Meer informatie
Institute for the Study of War: https://www.understandingwar.org/
Heidelberger Institut für Internationale Konflikforschung: http://www.hiik.de/
De Oekrainse Kseniya Simonova beeldt met tekeningen in het zand uit wat de oorlog deed met gewone mensen: video (9 minuten, Youtube)
Jan Ridderbos (samensteller), Nederlandse predikanten gevangen in Kampen en/of omgekomen tijdens WO II. 1911. PDF-document op www.hdc.vu.nl
The Future Wars Prophecies | Bill Salus. Youtube.com: Prophecy Watchers, 1 sept. 2023. Duur: 28 min. 30 sec. Gesprek met Bill Salus over toekomstige, door de Bijbel voorzegde oorlogen.
Voetnoten
- ↑ Aldus Van Dale's Groot woordenboek der Nederlandse taal (13e uitgave), digitale versie, jaar 2000.
- ↑ Deze begripsbepaling is te danken aan het Heidelbergse Instituut voor Internationaal Conflictonderzoek (HIIK), zie ‘Meer oorlogen in 2013’ nieuwsbericht op RefDag.nl, 25 feb. 2014.
- ↑ Aldus de aankondiging van de lezing 'Vrede is meer dan geen oorlog' door Herman Wijffels, hoogleraar duurzaamheid en maatschappelijke verandering. De lezing werd gehouden op 6 april 2013 te Utrecht, Nederland.
- ↑ Zie ook https://defensiefotografie.nl/woordenlijst/strategisch-niveau/
- ↑ Art. ‘Meer oorlogen in 2013’ nieuwsbericht op RefDag.nl, 25 feb. 2014.
- ↑ Bron: Emanuel Rutten, in een debat aan de Universiteit van Twente dd. 10 maart 2020. Het debat getiteld 'Zonder God geen misdaad' was georganiseerd door het Veritas-forum Enschede.
- ↑ 7,0 7,1 Nadav Eyal, Vooraleer de Gazastrook verandert in een nieuw Somalië…, artikel op Brabosh.com, 20 dec. 2017.
- ↑ Bron: https://en.wikipedia.org/wiki/Ralph_Bunche_Park. Geraadpleegd 9 apr. 2022.
- ↑ Zie de afbeelding https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/10/Image-UN_Swords_into_Plowshares_Statue.JPG
- ↑ Gemaakt door beeldhouwer Evgeniy Vuchetich (geb. 1908). Voor dit beeldhouwwerk getiteld "Laten we zwaarden tot ploegscharen slaan" ontving hij in 1958 de hoofdprijs van de Wereldtentoonstelling van Brussel.
- ↑ Bron: https://www.un.org/ungifts/ru/content/%D0%BF%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%83%D0%B5%D0%BC-%D0%BC%D0%B5%D1%87%D0%B8-%D0%BD%D0%B0-%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BB%D0%B0 Geraadpleegd 9 april 2022.
